Trikotilomani(TRK) , 1889 da saçlarını kökünden çeken hastalarında gördüğü zorlantısal ve önüne geçilmez dürtüyü tanımlamak için bir fransız cilt hastalıkları uzmanı tarafından isimlendirildi. Trikotilomani kelimesi; yunancada thrix: saç, tillein: çekmek /koparmak, mania: çılgınlık kelimelerinden köken alır. Psikiyatride, piromani, kleptomani, kompulsif kumar oynama ile birlikte dürtü kontrol bozuklukları içinde sınıflandırılır.
Dürtü kontrol bozuklukları, kendine ve başkalarına zarar verici şeyler yapmak için duyulan dürtü veya isteğe karşı koymada ve kontrol etmede yetersizlik ile karakterizedir. Kişi bazen davranışı yapmadan önce artan gerginlik duygusunu hisseder ve sonra gerginlikten kurtulma ve iç rahatlaması duygularını hissedebilir. Hatta bazen kişi eylemi gerçekleştirdikten sonraki hazzın derecesini bile anlatır. TRK nin bir dürtü kontrol bozukluğunun tanımlamasına uyan özellikleri saçları yolmak için duyulan dürtüye karşı yetersizliği, saç yolmadan önce artan gerginlik ve sonraki iç rahatlığını hissetmeyi kapsar.
Psikiyatrik Bozuklukları sınıflandırma sistemi olan DSM 4’te trikotilomani şu şekilde sınıflandırılır.
A) Dikkati çeker şekilde saç kaybına yol açan tekrarlayıcı saç yolmalar.
B) Saçı yolmadan önce gerginlik hissinde artma
C) Saç yolunduğu zaman duyulan haz, memnuniyet,iç rahatlaması.
D) Başka bir mental bozuklukla açıklanamama ve genel tıbbi duruma bağlı olmama (örn; dermatozlar, kontakt dermatit gibi cilt hastalıkları.)
Saçlarını yolan hastaları hepsinde bu tanımlanan kriterler görülmez. Bununla beraber hastalarda sıklıkla tedaviden çok yarar gören bir problem vardır.
TRK’ NIN TİPİK BULGULARI NELERDİR ?
TRK’ li hastaların çoğu kafalarındaki saçları yolar, ayrıca kirpikler, kaşlar, yüz, kollar,bacaklar,pubik bölge ve koltukalt kılları da yolunabilir. Kafanın üstü erkek tipi kelliğe benzer hale gelince bu durum özellikle erkeklerde gizlenmesine neden olabilir.
Saçın yolunmasına bağlı saç kaybının şekli yamalı veya tam olabilir.Bazı hekimler, etrafı ince bir saç kümesi ile çevrili kafanın üstündeki bu kellik şeklini ‘frer tuck’ işareti olarak tanımlarlar.
Erkek saç yolucular, çoğu kez bıyıklarını ve sakallarını da yolarlar. Böyle durumlarda yüz tüylerinin düzenli traşı, kıl yolma olasılığını azaltacaktır.
Minnesota Üniversitesinden Dr.Gary Christiansen ve arkadaşları TRK lı hastalarla görüştüler ve birçok ilginç veriler elde ettiler. Çoğu hasta kılları yolmak için parmaklarını kullanıyordu. Fakat bir kısmı da cımbız kullanıyordu. Yüzde 60-70 hasta saçlarını bir defada yoluyordu. Hastalar bir gün içinde bir saatten fazla zamanı yolma işlemi için harcarlar. Seçilen saçlar sıklıkla daha kalın ve diğerlerinden daha dolaşık olanlardır. Bazı bireyler saçlarını yolmadan önce kafalarında baskı ve huzursuzluk hissiyle, kaşıntı, kafa derisinde artmış duyarlılık şeklinde bazı bedensel yakınmalar da bildirmişlerdir.
Çoğu hasta saçlarını yolmadan önce gerilim hissinden bahseder, olaydan sonra rahatlama duygusu ve hatta gevşeme tanımlarlar. Birçoğu da yatakta yatarken veya telefonda konuşurken, yazarken, okurken, araba sürerken, TV seyrederken saçlarını yolduklarını belirtirler. Saçlar yolunurken duyulan duygular her zaman olmamakla beraber can sıkıntısı, öfke, asabiyet, çökkünlük, gerilimi kapsar.
Hemen hemen tüm hastalar giderek daha kötüleşen belirtiler gösterirler. Kadınların %20 si premenstrual dönemde semptomların daha kötüleştiğini hisseder. Onda dokuzunun akne veya yara kabuklarını yolma, dudak ısırma, dil ısırma, dil ve avurtlarını çiğneme , burun karıştırma, tırnak yeme, parmak çıtlatma, parmak emme şeklinde tanımladıkları alışkanlıkları vardır. Hemen hemen hastaların tümü durumlarını gizlemek için peruklar, eşarplar, şapkalar, özel saç stilleri, takma kirpikler ve makyajlar kullanır.
Birçok hasta kıllarını yer (trikofaji) Hastaların yarısı ağızlarının etrafında tahriş yapabilecek, yalama veya çiğneme şeklinde kılları ile ilişkili oral davranışlarla meşguldürler.
** Olgu hikayeleri:
Trikotillomani gerçekte neye benzer? Bir bayan hasta kendi hikayelerini anlatıyor; Yaklaşık 1yıl önce yerel gazetemde ‘saç yolanlar destek grubu.’ başlıklı bir yazı okudum. Dünyada benden başka aynı ıstırabı çekenler ve kontrol edilemeyen bu davranışla gün içinde sürekli çabalayanlar olduğuna gerçekten inandım. En sonunda 56 yıldır bendeki bu derdin ne olduğuna dair cevabı buldum ve hastalığın adını öğrendim.
11 yaşındayken İngiltere’de bir kız yüksek okulunda burs kazandım. Fakat evdeki mutsuzlu?uma eklenen okul değişikliğinin getirdiği baskı beni endişeli ve çare bulma konusunda yetersiz yaptı. Bu sıralarda bu davranışım başladı. Sınıfta parmaklarımın etrafına saçlarımı doladığımı hatırlıyorum. Kalın, kıvırcık kahverengi saçlarım vardı. Saçlarımı tek tek yolmaya başladıktan sonra uçlarını dişler, sıramın altına atardım.
Davranışımın düzeldiği zamanlar oldu ve saçlarım tekrar çıktı fakat eskisinden daha kötü olarak tekrar başladı. Geceler benim için dayanılması en güç zamanlardı. Arkadaşlarımdan asla hoşlanmadım. Her nasılsa bu davranışımı insanların önünde yapmadım fakat ellerim kendiliğinden başıma ve saçıma doğru gidiyordu. Sanki transtaymiğim gibi günümü saçlarımı yolarak geçiriyordum. Saçlarımı yolduğumda kendimi daha iyi duyumsuyordum.
. Daha sonra öfke olmaya başladı .Özellikle de kılları elimde gördüğümde, bunu yaptığım için kendimden nefret ediyordum. Bunları durdurmak için neden bu kadar zayıftım? Bende buna neden olan neydi ? Bazen kaygı düzeyim o kadar yükseliyordu ki öfkem ve hayal kırıklığım tekrar başlıyor ve sonra kendimi tamamıyla değersiz hissederek yatağa gidiyordum, çok şükür ki çalışabiliyordum. Sekreter olmak için eğitim alıyordum. Tüm enerjimi işimde başarılı olmak için harcıyordum. Bu tarihlerde evimden ayrıldım ve sonunda Amerika’ya geldim. Fakat kendi kendime sakladığım bu sır benim sosyal hayatımı bir hiç haline getirdi. Toplum içine girmek benim için zordu, karşı cinsten biriyle arkadaşlık yapmaya veya bir randevu vermeye izin vermedim, çünkü kim dazlak bir arkadaş ister ki? . Bu tarihlerde peruk takıyordum ve peruklara benim ayıbımı sakladıkları için minnettardım. Sonuçta hiç evlenmedim.
Bir diğer hasta saçlarını yolmasını ve bu işe ayırdığı zamanın ve enerjinin aşırılığını ?öyle anlatıyor: Bir saç yolan kaç saçını yolabilir? Evet, ben saçlarımı yoluyorum ve size durumumu aktarmaya çalışacağım. Şaşırmayın, benim için üzülmeyin, benim kötü bir insan olduğumu düşünmeyin. Ben kendime sizin kadar samimi duyguları olan bir insanım. İnsanlar beni gördüklerinde ve ağladıklarında çok kötü hissediyorum. Bir günde en azından bir saatimi saçlarımı yolmak için harcıyorum. En azından 100 adet saçımı yılın her günü yoluyorum . Bir yılda 36500 adet saç eder. Saçlarımı 22 yıldır yoluyorum tüm hayatım boyunca bu durumda yolduğum saç 803.000 eder. Bu tekrarlayıcı haraketin 803 bin kez yapıldığını düşünün,boşa harcanmış bir zaman, saç, hayat, yetenek. Zaman hakkında konuşalım günde 1 saat , haftada 7 saat, ayda 30 saat, yılda 365 saat .
TRK’LI HASTALARIN BAŞKA PSİKİYATRİK DURUMLARI VAR MI?
TRK da di?er psikiyatrik hastalyklara yüksek oranda rastlanyr. Ara?tyrmacylara göre en syk e?lik eden rahatsyzlyklar % 32 depresyon, %57 anksiyete bozukluklary (% 18 panik bozukluklary,%15 Obsesif Kompulsif Bozukluktur) dyr. TRK ly hastalarda ayryca %18 oranynda yeme bozukluklaryna da (anoreksiya ve bulimia gibi) rastlanyr.
TRK ve OKB birlikteli?i, a?a?ydaki mektupta anlatylmaktadyr:
“Benim problemim sizin hakkynda konu?tu?unuz saç yolma bozuklu?udur ve ben size benim takyntymyn çok ciddi oldu?unu söyleyebilirim. Yakla?yk 2 yyldyr psykiyatrik yardym almaktayym ve buna ra?men bu problem bir dereceye kadar yaty?ty, hala oldukça ?iddetli. Yntihar etmeye karar verdi?im zamanlar oldu. Çünkü bu korkunç ?eyi durduramyyordum. Saçlarymy yoluyordum. Size sadece saçlarymy yolmady?ymy söylemek istiyorum, benim problemim biraz farkly. Saçlarymy taryyorum ve saçlarymyn hakkyndan gelebilmek ümidi ile saçlarymy düzensiz bir ?ekilde yoluyordum. Bu nedenle bazen banyoda bu i?i yapmak için saatlerimi geçiriyordum. Bir keresinde, aynanyn kar?ysynda herhangi bir ?ey yemek için bile olsa ayrylmaksyzyn 16 saat kaldym. Saçlarymy kesmek için makas kullanmayaca?ym çünkü onlardan korkuyorum. E?er bir makas, byçak veya ate?e do?ru yürüyecek olursam etraflarynda bir kere dönüyor ve e?it oldu?undan emin olmak için bir de di?er tarafa do?ru yürüyorum.. Kafamdan saçymy yoldu?umda kafamyn di?er tarafyndan yakla?yk ayny miktar saçy yoldu?umdan emin olmalyyym. Byrakmak için her ?eyi denedim. Hatta en pahaly kuaföre gittim, fakat eve dönüp gene saçlarymy yoldum. Çünkü benim gözlemime göre saçlarym düz de?ildi. Bu problemin kontrolü dü?üncesi sabah kalkty?ymdan ak?am yatyncaya kadar tüm zamanymy alyyordu. Hipnoza alyndym , fakat hiç bir yarary olmady. Çok ümitsizim ve iyi olmak istiyorum. ?u günlerde problemim dü?üncelerimi de?i?tirmeye ba?lady. Dü?ünmek ve ileti?im kurmak için daha fazla vaktim var. E?er bana bakarsanyz dünyada tek sorunum olmady?yny dü?ünürsünüz.
TRK HAKKINDA SORULAR
1) Trk’nyn yaygynly?y nedir?
Ara?tyrmalar ABD’de %2 oranynda Trk görüldü?ünü göstermi?tir. Bu 5 ile 10 milyon Amerikalynyn bu hastaly?a sahip oldu?u anlamyna geliyor.Trk’ly bir çok insan saçlaryny yolduklaryndan dolayy utanç ve sykynty duyarlar. Bu durumlaryny arkada?laryndan, aile bireylerinden, çaly?ma arkada?laryndan saklamaya kalky?yrlar ve yardym bulamazlar. Kendi doktoruna veya bir cilt doktoruna saç kaybyndan ötürü ba?vuran hastalaryn ço?u gerçek nedeni söylemezler ve doktorlar ço?unlukla tany konusunda hata yaparlar.
2) Trk kimlerde görülür?
Trk çok küçük çocuklarda ve orta ya?taki eri?kinlerde ba?lamasyna ra?men en syk görülen ya? erken adelosan dönem (yakla?yk 13 ya? civary)dyr. Kadynlarda erkeklere nazaran 10 kat daha fazla rastlanyr. Bu de?erler yardym arama çabasyndaki az sayyda erkekte, do?al kellik synyryyla saç yolduklaryny sakladyklaryndan de?i?ebilir. Kolej ö?rencilerinde yeni yapylan çaly?malar cinsiyetler orany da?ylymynyn daha fazla oldu?unu ileri sürmektedirler.
3) Trk’nyn nedenleri nelerdir?
Trk’nyn gerçek nedeni bilinmemekle beraber birkaç faktörün katkyda bulundu?u bellidir:
a) Nörokimyasal anomaliler, beyin metobalizmasyndaki de?i?imler kolayca görünmektedir. Ara?tyrmalar Trk ly hastalar ile olmayan ki?iler arasynda özel beyin görüntülemeleri (PET) ve nöröfizyolojik de?erler arasynda farklylyklar bulmu?tur. Beyinde kimyasal bir nörotransmitter olan serotonin fonksiyonundaki bozulmalaryn oldu?unu ileri süren çaly?malar vardyr ve bunlar oldukça karma?yktyr. Ylginç olan Trk da yapylan bazy ilaçla tedavilerin beyin hücrelerinde(nöronlarda) kullanylabilir serotonin miktaryny arttyrma yönünde ümit vermesidir.
b) Hayat ko?ullary: Trk nyn ba?layy?y genellikle stresli bir olay ile ilgilidir ve gerçekten, hayat deneyimleri hastaly?yn geli?iminde önemli olabilmektedir. Tetikleyici faktörler; okul çaty?malary, kötü muamele, aile çaty?malary, ki?i için anlamly insanlaryn korkutucu kayyplary, bazy tybbi hastalyklar veya eski kafa travma ve cerrahilerini kapsar.
c) Çözümlenmemi? psikolojik çaty?malar; Psikanalistler saçy erotik güç, güzellik ve dayanyklyly?yn bir sembolü olarak görmektedir. Onlar saç yolmanyn erotik istekler, çözümlenmemi? çaty?malar ile ba?lantyly oldu?unu veya saç yolmanyn doyurulmamy? cinsel gerginlikten kurtulma oldu?unu, veya özdoyumun yerini aldy?yny dü?ünmektedir. Di?er teoriler saç yolmanyn kader, öfke hatta terkedilme ve sevilmeme duygularyna kar?y agresif bir reaksiyon oldu?u ?eklindedir.Tüm bu fikirler ilginç olmakla beraber çözümleyici de?ildir.Olsa olsa spekülatiftir.
d) Aile öyküsü: Trk nyn geli?iminde genetik yatkynlyk bulunabilir. Trk ly hastalar daha fazla oranda di?er psikiyatrik bozulluklara özellikle de depresyon ve OKB(Obsesif Kompulsif Bozukluk= Saplanty Zorlanty Bozuklu?u) prevelansyna sahiptir.
BA?KA NELER SAÇ KAYBINA NEDEN OLUR?
Kelli?in en yaygyn görülen tipi androjenik alopesidir. Ya?lanan ço?u erkekte ortaya çykan bu tür kellik için tybbi olarak bu terim kullanylmaktadyr. Saç kaybyna yol açan di?er nedenler arasynda alopesi areata (nedeni bilinmeyen yamaly saç kayby), skalp enfeksiyonlary ve inflamasyonlary, sistemik lupus eritematozus, kanser, endokrin problemler ve beslenme bozukluklary sayylabilir. Saç kayby de?i?ik tybbi uygulamalaryn bir yan etkisi olabilir. Çok nadir olarak tanymlanan bir durum ise demir eksikli?i olan çocuklaryn saçlaryny yolup yemesidir. Fakat bir çok Trk olgusunda demir eksikli?i yoktur. Demir eksikli?i tedavisi ile semptomlar düzelmez.
TRK YNSANLARIN HAYATINI NASIL ETKYLER?
Trk nyn hastalary mahveden etkileri vardyr. Hastalar anksiyeteyi, sykyntyyy, özgüvendeki azalmayy ya?arlar. Bu durumlaryny bir syr olarak saklamak için kuaföre gitmek, spor yapmak, dans etmek,yüzmek, gösterilere katylmak gibi günlük aktivitelerden kendilerini sakynyrlar. Ço?u ,saçlaryny yolduklaryny gizlemek için uzun süre u?ra?yrlar ve saç kayyplaryny de?i?ik saç stilleri, makyajlar, giysiler, atkylar, peruklar ile kapatmaya çaly?yrlar.
Trk i? ya?amynda yükselmeye, sosyal arkada?lyklary kurmaya ve sürdürmeye zarar verebilir. Problemler haberdar olan arkada?lar ve aile, bunun zorlantysal de?erini anlayamaz ve hastadan bunu hemen durdurmasyny isteyip, hasta da bunu ba?aramady?y için kyzyp gücenebilirler.
TRK, OKB YLE BA?LANTILI MIDIR?
Bazy ara?tyrmacylar Trk’nyn, OKB ‘un bir varyanty oldu?unu söylemektedir. Ço?u
hastada yapmak için kar?y koymanyn zor oldu?u, anksiyete ile beraber olan zorlantyly davrany?lar vardyr. Ayryca bir beyin nörotrasmitteri olan serotonin üzerinde benzer etkileri olan tybbi tedaviler hem Trk ‘da hem de OKB’da yararly olmaktadyr. Ayryca OKB, Trk hastalarda genel populasyondan daha syk gözükmektedir. Bundan ba?ka bu iki hastalyk arasynda genetik bir ba? oldu?u dü?ünülmektedir.
Di?er yandan, OKB ile aralaryndaki farklylyklar, Trk ly hastalaryn saplantyly dü?üncelere sahip olma e?iliminin olmamasy, saç yolmadan ba?ka ritüelle me?gul olmamalary, anormal beyin metabolizmasynyn de?i?ik bir örne?ine sahip olmalarydyr.
Sonuçta, OKB ile Trk arasyndaki ili?ki tam olarak anla?ylmamy?tyr. Halen birbiri ile ba?yntyly fakat farkly bozukluklar olarak dü?ünülmektedir.
TRK’ NIN TIBBY SONUÇLARI NELERDYR?
Saç yolma çok nadir olarak geriye dönü?ümsüz kelli?e yol açmaktadyr. Fakat saç yolma davrany?y sonlandy?ynda saçlar bazen gri veya beyaz olarak çykar ve daha ince, daha kaba veya daha bukleli çykabilir. Bu de?i?iklikler uzun sürede normal haline dönü?ür. Saç yolma devam ettikçe kafa derisi iltihaplary, rahatsyzlyklary, ka?ynmalary syk olarak gözükür. Saç yolmanyn yol açty?y travma kafa derisi enfeksiyonlaryny arttyryr.
Trk e?er trikofaji de mevcut ise çok büyük bir oranda ya?amy tehdit eden bir durumdur. Birçok ara?tyrmacy saçlaryny yolanlaryn yakla?yk %20 sinin saçlaryny yedi?ini veya çi?nedi?ini ve yuttu?unu saptamy?tyr. Bir hastanyn köpe?inin tüylerini yolup yedi?i belirlenmi?tir. Trikofaji saçlaryn di?ler arasyna yerle?tirilmesi ile ba?lar, çok fazla miktarda saç mideye iner ve sindirim kanalynda ise artyk buna trichobezoar denilir. Seyrek görülen bu tybbi duruma rapunzel sendromu denilir. Burada saçlar midenin geni?lemesine neden olur, sindirim sisteminin alt bölümlerine do?ru ilerler.
Trichobezoaryn semptomlary karyn a?rysy, mide bulantysy,kusma , saçlaryn dy?kyda bulunmasydyr.Trichobezoar ayryca nefesinin kötü kokmasyna, i?tahta azalmaya, kabyzly?a, ishale, a?yry gaza, barsak tykanmalaryna, hatta delinmesine sebeb olabililr. Karaci?er ve pankreas fonksiyonlary de?i?ebilir. Genelde doktor hastanyn karnynyn orta ve sol üst bölümlerini yumu?ak bir ?ekilde dokunarak ederek trichobezoary hissedebilir. Üst gastarointestinal sistemin özel radyolojik görüntülemeleri, ultrasonografi ve midenin direkt içini gösteren endoskopi ile tany konulabilir. Cerahi giri?im en yaygyn tedavidir. E?er saçyny yiyen hasta tamamen bunu durdurmazsa yemeden önce onlary küçük parça halinde çi?nemesi önerilir.
AYLE PROBLEMLERY SAÇ YOLMAYA NASIL KATILABYLYR?
Aile örnekleri gizli veya açyk saç yolan bireylerde çok derin etkilere sahiptir. Buna ra?men Trk’nyn aile görünü?leri üzerine litaratürler seyrektir. Birkaç ara?tyrmacy bazy olgularda, Trk nyn geli?iminin ailenin bu davrany?a anlam kazandyran ?artlaryna ba?ly oldu?unu bulmu?lardyr. Evlilik uyu?mazly?y, çocukta çaty?madan kaçmanyn ve çözümlenmemi? öfkenin üstesinden gelmenin bir yolu gibi, saç yolma davrany?y ba?latyr, sürmesine neden olur. Aile terapileri saç yolmanyn ortaya çykmasyna ve sürmesine neden olan yanly? kar?ylykly etkile?imlerin ve rollerin düzeltilmesine yardymcy olabilmektedir.
TRK ÇOCUKLARDA GÖRÜLÜR MÜ?
Gerçekten bazy ara?tyrmalar Trk nyn erken ba?langyçly(çocuklukta) geç ba?langyçly (ergenlikte) tiplerini tanymlamy?lardyr. Erken ba?langyçly trk tipi 4 ya?yndan önce ba?lar, parmak emme ile birlikte görülebilir. Kötüle?me dönemlerinin ardyndan iyile?me dönemlerinin izledi?i dönemsel bir gidi? gösterir. Ayny parmak emmek gibi çocuk büyüdükçe bu davrany?yny byrakyr. Ebeveynlerin, çocu?un saç yolmaya ara vermesi için ödül vermek veya ilgisini ba?ka yöne çekmek (fakat kesinlikle ku?kulandyrmadan) ?eklinde küçük bazy müdahalelerde bulunmaya ihtiyaçlary olabilir. Saç yolmanyn bu erken ba?langyçly tipi erkek ve kyzlarda, geç ba?langyçly tipten daha fazla e?it olarak görülmektedir. Hastaly?yn bu tipindeki çocuklaryn gelecekte ba?ka psikiyatrik problemlere sahip olmalary için yüksek risk ta?ydyklaryna dair kesin kanytlar yoktur. Fakat çocuk 4-5 veya 6 ya?ynda ve hala saçlaryny yoluyorsa daha kötü prognoza sahip olan geç ba?langyçly Trk ya gidi? olabilir.
TRK ‘NIN TEDAVYSY
“Saç yolma için ne zaman tedavi aramalyyym”?
Trk ?iddet yönünden artma ve azalmalarla gider. Saç yolma dönemleri syklykla kendili?inden olacak ?ekilde kysmen veya tamamen ki?inin kendisini bundan sakynmasy periodlary ile kesilir. Özellikle erken ba?layanlarda (4 ya?yndan önce) Trk’nyn kendili?inden iyile?mesi syktyr.
Tedavi söz konusu oldu?unda önemli olan noktalar ?unlardyr;1) Saç yolmanyn ne kadar zamandyr devam etti?i 2) Rahatsyzly?yn ?iddetidir. E?er saç yolma belli bir stres dönemi (Örne?in bir yakynynyn kayby veya fiziksel bir hastalyk syrasynda) boyunca oluyorsa, stresli durum yaty?ty?ynda kendili?inden sonlanyr. Bazen bu durum ki?inin çevresi , di?er insanlarla arasyndaki ili?kisi ile çok uyumlu olacak ?ekilde sürüyor da olabilir. Trk ki?ilik de?i?ikliklerine ,depresyona, anksiyeteye, madde kötü kullanymyna e?lik edebilir veya hatta neden olabilir. Sosyal geri çekilme syktyr ve intihar dü?ünceleri görülebilir. Trk ki?inin hayatyny çok de?i?tirir, tedavisi çok önemlidir.
TRK YÇYN TEDAVYLER NELERDYR?
Yyi ki hastalaryn büyük bir kysmy için ümit veren birçok tedavi yöntemleri vardyr. Fakat bu tedavilerin ba?arylary duruma göre de?i?mektedir. Bu tedavilerin gözle görülen etkileri için bilimsel çaly?malardan daha fazla, hastaly?yn klinik gözlemleri temel alynmaktadyr. Bu nedenle , tedaviler ba?lyca pratik deneylerin temelinde tavsiye edilir. Bu tedavilerin geçerlili?ini kuvvetle kabul ettirmek için daha fazla ara?tyrmaya gereksinim duyulmaktadyr.
TRK’ TEDAVYLERY NELERDYR?
Tedavide 2 geçerli yolu vardyr.
1) Davrany? tedavisi; Davrany?cy tedavi yyllardyr saç yolmayy kontrol etmek, azaltmak hatta bazen ortadan kaldyrmak için kullanylmy?tyr. Bu tedavinin avantajy medikal tedavide olu?abilecek yan etki riski olmaksyzyn, hyzly bir rahatlamanyn sa?lanmasydyr. Medikal tedavi gibi, davrany?cy tedavi saç yolmaya ba?ly anksiyeteyi azlatabilir. Fakat depresyon ve anksiyete gibi di?er psikiyatrik semptomlary azaltmada medikasyondan daha az etkilidir.
Bazy hastalar davrany?cy tedaviyi gönülsüz denerler. Çünkü bu tedavi zaman ve efor gerektirir. Bazylary ise bu tedaviyi deneyip ba?arysyz olacaklaryny ve kendileri daha kötü hissedeceklerini dü?ünürler. Yyi planlanmy? bir davrany?cy tedavi tüm bu ku?kularyn ortadan kalkmasyna yardymcy olabilir.
2) Medikasyon; Ylaç tedavisi saç yolmak için duyulan dürtüyü azaltabilir,( Fakat ço?unlukla yarary çok uzun süreli de?ildir.) Medikasyonun avantajy hastadan do?ru dozu do?ru zamanda almayy hatyrlamaktan ba?ka bir çaba istememesidir. Di?er avantajlary medikasyonun davrany?cy terapiye göre daha ucuz olmasy, e?lik eden depresyon, anksiyete, OKB gibi durumlara da yardym etmesidir ayryca medikasyona davrany?cy terapiden daha kolay ula?abilir.
DAVRANI? TERAPY
DT( davrany?cy psikoterapi olarak da adlandyrylyr.) semptomlary ve saç yolmaya katkysy olan ortak davrany?lary dikkatle izlemek ve bunlaryn yerine alternatif davrany?lary koymak için planlanmy? bir metotdur. Gerçekten etkili davrany? terapisi , davrany?y gözlemeyi, farkynda olma egzersizlerini, rahatlama egzersizlerini, aly?kanly?yn byrakylmasyny ve birbiri ile yary?an tepkilerin yerine ba?ka ?eyler koymayy içerir. DT ayryca arzu edilen davrany? de?i?ikli?i için olumlu deste?i de içerir. (Saç yolma azaldy?ynda ödüllendirmek gibi).
Trk için davrany? tedavisinin ana hamlesi aly?kanly?yn tersine çevrilmesidir. Hastalar saç yolma ile ilgili hareketlerin farkynda olmayy ve ayny kas gruplaryny içeren alternatif yary?an hareketler geli?tirmeyi ö?renirler. Böylece hasta saçlaryny yoldu?u ve saçlaryny yolmaya benzer hareketlerle me?gul oldu?unda, örne?in yumru?unu sykma gibi alternatif bir davrany?y birkaç dakika yapar.
Güney Yllionis Üniversitesi klinisyenleri ?u ?ekilde bir davrany?y tersine çevirme programy geli?tirmi?lerdir.
1) Sykyntyyy gözden geçirme ve kendini kaydetme
Bu davrany?y tersine çevirme programyn ba?langycynda, hasta saçlaryny yolmasyna sebeb olan de?i?ik bir liste hazyrlar ve bunu terapisti ile tarty?yr. Bu, tedavi için motivasyonu ve saç yolma eylemi azaldy?ynda pozitif feed back için hatyrlanacak kysymlary arttyryr.
Tedavinin her yerinde, hasta her saç yolmasyny ve saçyny yolmak için duydu?u her güçlü zorlantyyy bir karta not eder. Bu kart ayny zamanda saç yolma dönemiyle ilgili riskli emosyonlary (Sykkynlyk, anksiyete, kyzgynlyk, rahatsyzlyk, can sykyntysy gibi) da içerir. ?iddet; 1(neredeyse yok) ile 10 (çok ?iddetli ve kar?y koymanyn imkansyz oldu?u) arasynda derecelendirme ile bir kolona yazylyr.Hastalardan yolunmu? saçlaryny saklamalary istenir.Böylece tedavinin her yerinde gözleyebildikleri düzgün bir grafik olu?tururlar. Kendini kaydetme, saç yolma eyleminin daha çok farkyna varylmasyny sa?lar ve ayryca meydana gelen ilerleme için bir te?vik de olu?turur.
2) Farkynda olma aly?tyrmalary; Hastalara saç yolma eylemini bir aynanyn kar?ysynda yerine getirmesi ve kary?yk özel hareketleri incelemesi istenir. Bunlary izlerken hastalar bilinçli bir aktivite olmayan saç yolmanyn daha fazla farkyna varmaya dikkatini vererek yapylan hareketleri yüksek sesle tanymlamaya te?vik edilir.
Burada hastalar, saç düzeltme, kyvyrma, bükme veya yüze sürtme gibi saç yolma davrany?yny ba?latycylaryny dikkatle gözleyebilir ve bunlary kaydedebilir. Bu, saç yolma için yüksek risk ta?yyan sinyal davrany?laryn farkynda olmayy arttyracaktyr. Terapistle beraber, hasta ayryca TV seyretme, okuma,ders çaly?ma, araba sürme gibi yüksek riskli durumlary ayrymlamayy ö?renir.
3) Rakip tepki aly?tyrmalary; Terapist ile birlikte, hasta saç yolmanyn olu?tu?u durumlarda olmayy planlar ve sonra örn;1-3 dk için yumru?unu sykmak gibi göze çarpmayan rakip bir cevaby prova ederler. Rakip tepki hastalaryn istenmeyen saç yolmaya kar?y koyabilme gücünü ve farkyndaly?yny arttyrmak için olu?turulmalydyr. Bazy hastalar, bileklerinin üstündeki bandy ?yklatmak veya lastik silgi veya camcy macunlaryny ezmek ?eklinde etkili alternatif rakip cevaplar bulmaktadyr.
4) Olumlu dikkat ( over correction); Her saç yolma giri?iminden sonra, hasta saç tarama, saç fyrçalama veya göz makyajyny yineleme gibi olumlu saç bakym davrany?laryny yapmaya ihtiyaç duyurulur. Bu pratik, saç yolmaya neden olan durumlar zincirini kyrmada bir adym öne götürür.
5) Ylerlemenin gösterilmesi: Bu adymda hasta öncelikle sakynmasy gereken yüksek rikli durumlary ara?tyryr. Bu adym, üstüne gitme adymy olarak adlandyrylyr. Çünkü bu adymda saç yolma dürtüsü sürekli hastanyn gözünün önüne konur. Hasta kendi kendine bu davrany?yn üstüne ba?aryly bir ?ekilde gitti?inde ve saçyny yolmaya kar?y koydu?unda, bu olumlu deste?i kavrar.
6) Destekleyici arkada? ve aile üyeleri; Bize dikkat eden etrafymyzdakilerden destek ve cesaret olmadykça bir davrany?y de?i?tirmek syklykla zor olur. E?er mümkünse destekleyici bir birey en azyndan, bu tedavi programynda hastanyn bazy sorunlary, eksiklerini bulup çözümleme, destek olma tedavi tekniklerine yardymcy olmak ve tedavinin sürdürülmesi gerekti?ini hatyrlatmak için bulunmalydyr.Kendine yardym ve destek gruplary çok yardymcy olabilir.
7) Rahatlama aly?tyrmalary: Ço?u hasta saç yolma davrany?ynda bulunurken anksiyete ve sinirlilik ya?ar.Hastalara rahatlamalary için postural dengeleri,derin ve düzenli nefes alma egzersizleri ve kaslaryny sykyp ardyndan gev?etme teknikleri ö?retilir. Rahatlama aly?tyrmalary bir davrany? terapistinden ve rahatlama kasetlerinden ö?renilebilir.
DAVRANI? TERAPYSY HAKKINDA SORULAR
” Trk için davrany? terapisinin ba?arysy ne kadardyr?
Bu konuda yava? yava? yapylan çaly?malar, hakikaten ümitlendirici sonuçlar vermi?tir.Trk tedavisi ile u?ra?an bir çok uzman, davrany? terapisini kullanmaktadyr veya saç yolmanyn ortadan kalkmasynda oldukça etkili oldu?unu bulmu?lardyr. Bununla beraber ço?u ara?tyrma, davrany? terapisinin etkinli?ini tam olarak bulmak ve ba?aryly olmasy için gerekli olan özel teknikleri saptamak için yapylmaktadyr.
Davrany? terapisinden sonra, bazy hastalar hayatlarynyn geri kalan kysmyny semptomsuz geçirirken bazylary zaman zaman yeni ataklar geçirirler. En gerçekçi beklenti semptomlaryn hem ?iddetinde hem sykly?ynda azalma olaca?ydyr.
Ba?aryly bir davrany? terapisi syky ve tutarly bir çaly?mayy gerektirir. Nasyl ki penisilin bakteriyel pnömoni ile uygun bir ?ekilde sava?mak için veriliyorsa, davrany? terapisi de etkili bir Trk tedavisi için yapylmalydyr
“Düzelme ba?lamadan önce ne kadar devam etmeli?
Davrany?y tersine çevirme terapisi için, terapist ile beraber alynan10 ders yeterli olabilir. Buna ra?men iyile?me bazen ilk dersten sonra çykar.Gerçek yararlar bir kaç seanstan önce çykmaz.E?er düzelme 5 veya 6 dersten sonra olmuyorsa tedavi programy gözden geçirilmelidir.
“Davrany? tedavisinin optimum süresi ne kadardyr?
Bu belli de?ildir,ki?iye ba?ly olarak toplantylaryn sykly?y ve sayysy de?i?ir. Genelde en azyndan bir ( fakat iki tane olmaly,daha fazla tercih edilir) ev ödevi toplantysynyn ba?langyçta bir saat olmasy önerilir.
“Davrany? terapisinin yan etkileri nelerdir?
Davrany? terapisinin çok az da olsa yan etkileri vardyr. Ara syra hastalar terapinin erken dönemlerinde geçici anksiyete duyarlar, çok hareketli rüyalar ,seyrek de olsa kabuslar görürler.Kalp hastasy, ülserli veya di?er tybbi hastalyklary olan hastalarda davrany? terapisi beraber bu hastalyklaryn belirtilerinde derece derece görülen bir artma olur.
“E?er davrany? terapisi süresince saçlarymy yolmam yeniden ba?larsa ne olur?
Birçok kronik saç yolucu bu hareketlerini sürekli olarak durdurabilece?ine dair ümidini kaybetmi?tir, bu sebeble iyile?meden sonraki bir relapsta hastanyn eski durumuna katastrofik bir ?ekilde geriledi?i gözlenir.
Bir çok davrany? terapisti için yanylmalar tedavinin önemli bir bölümünde görülür.Yanylmalar yüksek riskli durumlary aydynlatmak, de?i?ecek davrany? durumlarynyn daha fazla farkynda olmak için kullanylabilir.Kendini saç yolmadan tamamy ile sakynamayan hastalar saç yolmanyn daha uzun süreli iyile?me periyotlary için biraz ertelemeye ihtiyaç duyarlar. Bu onlaryn saç yolmadan önceki sykynty düzeylerini kabullenmelerini ö?retmek ?eklinde yardym eder. Ayryca hastalar saçlaryny yolmadyklarynda sykynty hislerinin azalyp kayboldu?unu söylerler.
“Davrany? terapisi ile nelere zarar verilebilir?
A?yr depresyon ve anksiyeteye zarar verilebilir. Sonuçta medikasyon ile, bir arada var olan di?er durumlar ilk syrada tedavi edilmelidir.
Belirli ilaçlar (özellikle yüksek dozlarda) davrany? terapisini engelleyebilir. Ylaç alynyrken ö?renilenler ilaç byrakylynca kaybolur. Bu bazy medikasyonlaryn neden olabildi?i bellek ve uyanyklykla yary?maya ba?lydyr. Tedaviyi zorla?tyran ilaç ve maddeler; alkol, barbituratlar (fenobarbital, anobarbital, sekobarbital), mepropomad ve sedasyon yapan antihistaminikleri (difenhidramin,hidroksizin) içerir. Benzodizepinler özellikle yüksek dozlarda verildiklerinde davrany? terapisini bozabilirler.
“Yyi bir davrany? terapistini nerden bulabilirim?
Yyi bir e?itimci ve tecrübeli bir davrany? terapisti zor bulunur. Syklykla anksiyete bozukluklary merkezleri ve klinikleri böyle davrany? terapistlerine sahiptir.Typ fakültelerinin psikiyatri bölümleri ve üniversiteleri klinik psikoloji programlary istenilen bilgileri sormak için çok iyi yerlerdir.
“Ailenin ve arkada?laryn davrany? terapisindeki rolü nedir?
Trk aile ve arkada?lar içinde zordur. Hastanyn saçyny yolmasyny sonlandyrmasynda, yakynlary durmadan ilgi göstererek yardym etmelidir. Bu ki?iler yanly? olarak hastanyn stres içinde bulunmasyny ele?tirerek ve suçlayycy olarak sorunu daha da a?yrla?tyrabilirler ve acy çeken hastadan bilinçli veya bilinçsiz olarak kaçabilirler.
Aileler ve arkada?lary, saç yolmanyn bazy dönemler iyile?ip bazy zamanlar daha kötüle?ebilece?ini anlamalydyrlar (özellikle stresli dönemlerde). Bu ki?iler zorlu dönemler boyunca hastadan desteklerini esirgememeli, hastayy cesaretlendirmeli, küçük iyile?melerde hastayy övmelidirler. Ailenin ve arkada?laryn düzenlenen tedavi planyna hastanyn çok syky bir ?ekilde uymasy için hastayy sykmalary yanly?tyr. Özellikle de aile baskysyna kar?y isyan eden ve ba?kaldyran ergenlerde bu durum önemlidir. Anne ve babalar saç yolma davrany?y gerçekten kötüle?ti?inde çocuklaryn tedavileri için karma?yk giri?imler de bulunabilirler.Böyle durumlarda, ylymly davranmak faydaly olacaktyr. E?er e?itim ve destek gruplarynyn toplantylary varsa aileler ve arkada?lar Trk hakkynda daha fazla bilgi edinmek için bunlara katylabilirler ve iyile?mede nasyl bir rolleri olaca?yny ö?renebilirler. E?er hasta davrany? terapisine ba?lamy??a ailesi ve arkada?lary bir iki toplantyya katylarak tedaviyi ve nasyl yardymcy olaracaklaryny daha iyi anlayabilirler.
“Davrany? terapisi çocuklarda kullanylabilir mi?
Çocuklar için önerilen birkaç davrany? tedavisi vardyr. Fakat hiçbiri yaygyn olarak çaly?ylmami?tyr.Parmak emme gibi erken ba?langyçly Trk’yy dü?ündürecek bazy davrany?lar syklykla kendili?inden sonlanyr.Ayryca saç yolma syklykla, bu davrany?a çocu?un dikkatini tutarly bir ?ekilde çekmek gibi basit müdahalelerle tedavi edilebilir. Çocu?un olabildi?ince tedavi için sorumluluk almasyna izin verilmelidir.
Basit yöntemler yardymcy olmady?ynda veya e?er saç yolma bir kafa derisi yaralanmasyna veya psikososyal problemlere neden oluyorsa daha yo?un tedavi edilmelidir. Bazy klinisyenler çocuk için de?i?tirilmi? bir davrany? döndürme tekni?i önermektedir. Aileler için ba?aryly bir davrany? terapisinin hastanyn motivasyonuna,sözel i?levselli?e ve anlama yetene?ine ba?ly oldu?unu bilmeleri önemlidir.Daha küçük çocuklarda bu önemli bir problem olu?turmaktadyr.
“Davrany?y tersine çevrilen çocu?a yardymda aile nasyl rol oynar?
Aileler ve çocuklar Trk yy yenmede beraberce çaly?malydyr.Aileler günlük olarak davrany?yn sykly?yny ve ?iddetini kaydedebilir. Çocuk her unuttu?unda yerine konulan yeni davrany?y yapmasy konusunda aile tarafyndan te?vik edilmelidir. Yeni davrany?a övgü ve de?erlendirme çocu?un çabasyny kuvvetli bir ?ekilde arttyrabilir. Basit bir ödüllendirme çocu?un saçyny yolma konusundaki bilinçlili?ini arttyrmaya yardymcy olur ve saçyny yolmamasy için olumlu bir kuvvet sa?lar. Trk dan ho?lanylmayan bir davrany? gibi bahsetme ve ona kötü bir isim takma gibi yöntemler problemi dy?a vurmada yardymcy olur ve çocuk ile aile arasynda bir çaty?mayy önler.
“Psikoterapinin Trk yy tedavi etmek için kullanylan ba?ka tipi var my?
Pek çok tedavi Trk ly hastalara önerilmektedir. Psikanaliz; deneyimli bir terapistin yardymy ile uygulanan, hastanyn bilinmeyenlerini ortaya çykarmayy deneyen ve hastanyn saç yolmasynyn altynda yatty?y dü?ünülen psikolojik çaty?malary üzerinde çaly?an bir psikoterapi tipidir. Hipnoz Trk’ly hastalaryn bazylarynda ba?ary ile kullanylmaktadyr. Aile terapileri bazy olgularda yardymcy olmaktadyr, fakat bunlaryn ve di?er psikoterapilerin etkinli?i, yorucu bilimsel çaly?malarda kesin olarak saptanmy?tyr.
TIBBY TEDAVYLER
Tybbi tedavilerin bir farky, Trk’yy tedavi etmede farkly ba?ary dereceleri ile kullanylmalarydyr. Yyile?me çarpycy olabilir ve saç yolma için duyulan dürtü yava? yava? ortadan kalkar. Daha syklykla kysmi iyile?me ortaya çykar ve maalesef ki tybbi tedavilerin etkisiz kaldy?y zamanlar da vardyr. Tybbi tedaviler yararly olabilmelerine ra?men bu tedaviler sanki bir enfeksiyondaki antibiyotik gibi etki göstermezler.Tybbi tedavi devam ettirilmedi?inde saç yolma yeniden ortaya çykar(özelliklede davrany? terapisi nin bir parçasy olmady?y durumlarda). Ayryca tedavinin erken dönemlerinde görülen tam iyile?me tybbi tedavi sürmesine ra?men gücünü yitirebilir.Di?er kronik hastalyklar gibi Trk yyllarca sürebilir ve tybbi tedavi ile birlikte uzun süreli bir tedavi gerekli olabilir.
TIBBY TEDAVY HAKKINDA SORULAR
**Trk tedavisinde hangi ilaçlar kullanylyyor?
Ylk ba?larda FDA tarafyndan onaylanmy? herhangi bir tedavi yoktu.Bu doktorlaryn eczanelerde di?er endikasyonlar için bulunan ilaçlary kullanmamalary anlamyna gelmiyordu. Bunlardan en umut verenler beyindeki kimyasal bir transmitter olan serotonini arttyran anti depresanlardyr. Bunlar klomipramine (Anafranil), fluoksetin(Prozac), paroxetin(seroksat), ve özellikle sertralin(lustral)’ i içermektedir. Sertralin(lustral)in, trikotilomani tedavisinde son derece önemli bir yeri oldu?unu kendi klinik deneylerimizden oldukça yakyndan biliyoruz. Yukaryda sayylan ilaçlaryn OKB tedavisinde en etkin ilaçar oldu?unu biliyoruz.
**Trk tedavisinde kullanylan di?er ilaçlar nelerdir?
Bunlaryn etkileri çok iyi bir biçimde belirlenmemi?tir. Lityumun yararly oldu?unu bildiren çaly?malar vardyr,fakat çok az hastada kullanylmy?tyr. Lityumun gözle görülen ba?arysy mizaç ve dürtüselli?i stabilize edici etkisine ba?ly olabilir. Di?er ilaçlaryn yararly olabilece?ine dair, çok da bilimsel olmayan bazy ar?tyrmalar yapylmy?tyr Bunlar nöroleptikler (haloperidol gibi) , ve buspiron gibi ilaçlary içermektedir.
**Anti Trk ilaçlar Trk’yy tedavi eder mi?
Anti Trk ilaçlary Trk’yy tam tedavi etmemekte fakat kontrol altyna almaktadyr. Zorlantysal ?ekilde saç yolarak kendini kuvvetten dü?üren hastalarda anti Trk ilaçlary iki yolla yardym etmektedir.
1) Durum düzeltme: AntiTrk ilçlar tekrarlayycy saç yolma paternini geriye döndürebilir.
2) Tekrarlary önleme : Anti Trk ilaçlary saç yolma relapslarynyn ?iddetini ve sykly?yny azaltyr veya önüne geçer. Anti Trk ilaçlarynyn Trk’yy tedavi etmektense kontrol etmesi daha önemlidir. Bu e?er hasta ilaçlaryny almayy byrakyrsa saç yolma semptomlarynyn ve stresinin tekrar ortaya çykmasy anlamyna gelir.
Özgün bir ilaç ile hastaly?y tedavi etmektense kontrol etmek günlük pratik içinde syk kullanylyr. Çok iyi bilinen örnek ise diabetin bazy formlaryndaki insülin kyllanymydyr. Burada insülin diabetin altta yatan hastaly?yny tedavi etmez fakat semptomlary kontrol ederek diabetik hastanyn normal bir hayat sürdürmesine yardymcy olur. E?er insülin alynmazsa hastaly?yn semptomlary tekrar ortaya çykar. Ynsülin hastaly?yn bir çok semptomunu gidermesine ve hastaly?yn ortaya çykmasyny önlemesine ra?men diabetin kendisi halen devam eder. Ylaçlarla kontrol edilebilen fakat iyile?tirilemeyen di?er örnekler ise yüksek tansiyon,kalp yetmezli?i ve artrittir.
**Hangi tedavi benim için en iyisidir?
Trk tedavisinde deneyimli bir doktor tedavi için en iyi yöntemi verebilir.Saç yolmaya ba?ly olan (örn; depresyon gibi ) semptomlary de?erlendirerek de?i?ik tedavi yöntemlerinde görülebilecek yan etkileri bilerek, bir doktor en az yan etkiye sahip bir tedaviyi seçebilir. Steroidli kremleri saç derisine sürerek saç yolmasynyn neden oldu?u ka?ynty ve a?rynyn giderildi?i bildirilmektedir. Bu kremler anti -Trk ilaçlar ve davrany? terapileri ile ortakla?a kullanyldy?ynda oldukça yararly olmaktadyr.
Klomipramyn(Anafranil) anti Trk medikasyonunda yaygyn olarak kullanylyr. Hekimler tarafyndan sadece OKB de kullanylmasyna ra?men etkili bir antidepressandyr da. En syk görülen yan etkileri arasynda a?yz kurulu?u, kabyzlyk, kalp atymynda artma vardyr. Di?er yan etkileri ise sedasyon, artmy? terleme, idrar yapmada zorluk, kilo alma, bulanyk görme, seksüel zorluklardyr.
Fluoksetin(prozac) depresyon tedavisi için kullanylmaktadyr. Birçok klinisyen fluoksetinin Trk için yararly oldu?unu söylemesine ra?men, henüz bilimsel ara?tyrmalarda bu kanytlanmamy?tyr. Fluoksetin ve di?er seratonin arttyrycy ilaçlar (fluvoxamine, paroksetin ve sertralin gibi) gelecekte büyük olasylykla de?erli olacaklardyr. Bu ilaçlaryn syk görülen yan etkileri ba? a?rysy, gastrointestinal rahatsyzlyklar(gaz bulanty, diare), sinirlilik, bunalty ve uykysuzlukla seksüel zorlanmadyr. Burada sertralinden özellikle bahasetmek yerinde olur. Gerek yan etkilerinin dü?üklü?ü gerekse klinik etkinli?inin yüksekli?i öncelikli olarak seçimini kolayla?tyrmaktadyr. Di?er ilaçlaryn yan etkileri klomipramindeki gibi hastanyn tedaviye toleransynda azalma olu?turabilir. Lityum, bipolar bozukluk olarakta bilinen manik depresyonda hastalaryn mizacyny stabilize etmede kullanylan kimyasal bir elementtir. Trk tedavisinde de kullanylabilir.. Klomipramine ve sertraline cevap vermeyen Trk olgularynda kullanylmalydyr.
ANTY TRK’DA YLAÇ TEDAVYSYNE BA?LAMA
**Doktorun tedaviye ba?lamadan önce neleri bilmeye ihtiyacy vardyr?
Hastaly?yn öyküsü çok onemlidir. E?er hasta kesin gerçeklerin ne oldu?undan emin de?ilse bunlary dü?ünmeli ve doktorun tedavi syrasynda bunlaryn ne kadar önemli oldu?una karar vermasine izin vermelidir. Doktorun ihtiyaç duyaca?y bilgiler ?unlardyr;
1) Tybbi öykü: Hastanyn di?er medikal durumlary nelerdir? örn; hastada kalp hastaly?y, karaci?er hastaly?y, epilepsi, kansyzlyk, di?er kan hastalyklary, glokom, diabet olabilir.Hastadaki herhangi bir tybbi durum önemli olabilir. Doktora tam do?ru bir liste verildi?inden emin olunmalydyr. Ayryca hasta doktora herhangi bir ilaca kar?y alerjik reaksiyonu olup olmady?yny belirtmelidir.
2) Önceden alynan herhangi bir ilaç, örne?in kalp, tansiyon, do?umkontrol ilacy kanamayy önleyici ilaçlar, antibiyotikler veya antidepresanlar gibi alynan herhangi bir ilaç önemli olabilir. Bu nedenle doktora alynan tüm ilaçlar hakkynda (reçete dahilinde olmayanlar bile) bilgi verilmelidir.
3) Normal diyet. Ylgili hekime çok miktarda çay veya kahve içilip içilmedi?ini, tüketilen alkol miktaryny, özel bir diyette bulunup bulunmady?yny, gelecekte özel bir diyet için plan yapyp yapmady?yny belirtmelidir.
4) Hastanyn u?ra?ylary ve di?er aktiviteler: Hastanyn tehlikeli bir makine veya bir araç kullanyp kullanmady?y sorulmalydyr(bazen kullanylan ilaçlar uyku hali ve dikkatte azalmaya neden olur, fakat bunlar geçici etkilerdir)
5) Kadynlar için özel bilgiler: Hasta hamile mi? Ylaç alyrken hamile kalma olasyly?y var my? Bebe?ini emziriyor mu? (ilaçlar anne karnyndaki veya emzirilen çocu?a zararly olabilir) Hamilelik boyunca ilaçlaryn yararlary ve riskleri doktor tarafyndan irdelenmelidir. Bu ilaçlary alan annelerin emzirdi?i bebeklerde uyuklama olabilmektedir.Bu nedenle emzirme genellikle te?vik edilmez.
6) Tedaviye ba?lamadan önce gerekli herhangi bir labarotuvar testi varmy?
Tedaviye ba?lamadan önce rutin olarak yapylmasy önerilen özgün testler olmamasyna ra?men(lityum hariç) e?er beraberinde medikal bir hastalyk mevcut ise bazen gerekli olabilmektedir. Kalp hastaly?y öyküsü olan bir hastada örne?in; EKG çekilmeli ve kan elektrolitlerine bakylmalydyr.Yine bir karaci?er veya böbrek hastaly?y öyküsü veriliyorsa bu organlaryn i?levini gösteren testler istenmelidir.
7) Anti Trk ilaçlar nasyl alynmaly? Genelde ilaçlaryn en fazla yararda fakat en az yan etki çykaracak ?ekilde düzenlenmesi arzu edilir. Amaca ula?mak; zaman ve sabyr gerektirir.
De?i?ik tedaviler gerekli doz izlencelerini gerektirir.Örne?in Klomipramin yatmadan önce tek doz alynabilir ve doz bölünebilir.25mg/g ?eklinde genelde ba?lanyr ve cevaba ba?ly olarak tedrici olarak arttyrylyr,250 mg/g tolere edilen maksimum dozdur. Fluoksetin 20 mg tek doz olarak, hastalaryn %10-15 inde olu?an imsomni riskini azaltmak için sabah alynyr.Pek çok hasta bu doza yanyt verir.Böylece doz artymy pek fazla dü?ünülmez.E?er yanyt yoksa ve yan etkilerden hasta rahatsyzlyk duymuyorsa, doktor her hafta 20 mg dozu arttyrarak maxymum 60-80 mg/g çykabilir.Paroxetine için genel ba?lama ve maksimum günlük doz 20 ve50mg ,Sertralin için 50-200mg dyr
Reçete edilen ilaçlary düzenli olarak alma önemlidir.hastalar ilaç almayy unutma ve/veya fazladan ilaç almak için yollar geli?tirirler.Belirtilenden daha az almak etkinli?i azaltyr,fazla doz almak ise yan etkileri arttyryr. Ylaç saklama kaplary, gün içinde bölünme, 1 haftalyk dozlar verme bu problemleri önlemede yardymcy olabilir.
Ço?u hasta ilaçlary ö?ünlerle beraber almayy tercih eder. Bu ilaçlaryn alynmasyny hatyrlatmaya yardymcy olmaz. Fakat bo? mideye alyndy?ynda ortaya çykabilecek mide bulantysyny azaltabilir.Çok gerekli olmamakla beraber anti Trk ilaçlary yiyeceklerle beraber alynmalydyr.
8) Anti Trk ilaçlaryn yan etkilerinin nasyl üstesinden gelebilirim?
Daha önceden söz edildi?i gibi pek çok hastada yan etki olarak gündüz uyuklamasy, bulanty veya ba?a?rysy görülür.Bu yan etkiler ilerleyen günler içinde tedavi sürdükçe yaty?yr veya azalyr.
E?er yan etkiler devam ediyorsa doktor dozu azaltabilir, hastanyn ilacy aldy?y zamany de?i?tirebilir veya hastanyn tolere edebilece?ini dü?ündü?ü ba?ka bir tedaviye geçebilir. Bazen tedaviyi ba?ka bir tedaviyle de?i?tirmek gereklidir. Kullanylan ilaçlar ile ilgili syk görülen yan etkiler ?öyle syralanabilir:
a) Klomipramin
1)Uyuklama : Araba kullanmamayy veya tehlikeli bir makineyi kullanmamayy gerektirebilir. Sedasyonun uykuda olu?masy için doktor ile konu?ularak ilaçlar yatarken veya yatmaya yakyn alynabilir.
2) A?yz kurulu?u-çok su içme: ?ekersiz sakyz çi?neme veya tatlandyrycyly ?ekerlerden kullanma yararlydyr. A?yz kurulu?u di? çürümelerine neden olabilir, düzenli olarak di?ler fyrçalanmaly ve di? ipli?i kullanylmalydyr.
3) Ba? dönmesi :Yatma ve oturma durumlaryndan yava?ca do?rulma gereklidir. Bol syvy alynmaly çünkü su kayby ba? dönmesinin daha kötü hissedilmesine neden olur.
4) Kabyzlyk : Günlük egzersizler, bol lifli gydalar(meyveler, sebzeler, kepekli tahyllar), bol syvy alynmaly.
5) Kilo alma : Düzenli olarak hasta kilosunu ölçmeli. Diyet ve egzersize uygun bir ?ekilde dikkat etmeli.
6) Görme bulanykly?y: Okumada zorluk olur fakat ilerleyen günlerde azalyr. E?er görme bulanykly?y ysrarla devam ediyorsa okuma gözlükleri yardymcy olabilir.
7) Ydrar tutuklu?u: Prostat problemleri olan ya?ly erkek hastalarda zorluklar ya?atyr.Ydrar yapmaya ba?lamada zorluk vardyr ve idrar daha yava?, daha az güçte akar. E?er hasta idrarynyn tümünü yapamyyorsa veya a?ryly idrar yapyyorsa hemen doktoruna bildirmelidir.
8) Cinsel sorunlar: Ylaçlar erkeklerde ereksiyon zorluklaryna, her iki cinste azalmy? iste?e ve orgazm bozuklu?una neden olur. Bu sorunlar ilerleyen günlerde iyile?ir. E?er olmuyorsa daha dü?ük doza geçilmeli, yarar sa?lanmazsa ba?ka bir ilaca geçilmeli Ylaçlar sonlandyryldy?ynda seksüel durum normale döner.
b) Fluoksetin,Fluvoksamin, Paroksetin, Sertralin
1) Mide barsak sistemiyle ilgili sorunlar: Ba?langyçta daha kötü olan bu sorunlar ilaç kullanyldykça giderek azalyr. Ylaçlary gydalar ile beraber almak yararly olur.
2) Ba? a?rysy: Ba?langyçta daha kötüdür,zaman geçtikçe azalyr Asetominofen, aspirin veya Ybuprofen yararlydyr. Dozu geçici olarak azaltma da yardymcy olabilir.
3) Uykusuzluk: Ylacy sabahlary almak bu sorunu azaltyr. E?er bu yöntem yararly olmuyorsa, uyku ilacy eklemek veya farkly bir tadaviye geçmek gerekebilir.
4) Seksüel sorunlar: Klomipraminde anlatylanlar gibidir.
Burada bahsedilenler tam bir yan etki listesi de?ildir.E?er ilaçlary kullanyrken ba?ka problemler ortaya çykyyorsa hasta doktoruna dany?malydyr.
**Anti Trk tedavisi alyyorken kendimi nasyl hissedece?im?
Ço?u ki?i kendisini her zaman hissetti?i gibi hisseder, i?lerine gitmek veya araba sürmek gibi günlük aktivitelerini yaparlar. Normal duygularyny,hislerini,
dü?üncelerini ya?arlar. E?er hasta bu durumda de?ilse dozunda de?i?iklik yapmak gerekir. Birçok hasta ba?aryly bir tedavi ile saç yolmanyn neden oldu?u kaosun azaldy?yny, hayaty daha fazla sevdiklerini görürler. Kronik hastalykta uzun süreli tedaviyi kabullenmek zor olabilir. Bazy hastalar herkeste oldu?u gibi kendi hareketlerini ve arzularyny denetleyebilme gücünü kullanabileceklerini veya kabul edilen tedavinin kendilerini deli veya akyl hastasy olarak damgalayaca?yny hisseder. Di?er insanlara bu hastaly?yn tybbi bir durum oldu?unu, kimsenin bunda bir suçu olmady?yny açyklamak zordur. Bazy hastalar kendilerini iyi hissettikleri zaman ilaç almayy istemezler veya ilaçlaryn yan etkilerinden dolayy ilaç almayy tehlikeli bulabilirler. Bu dü?ünceleri,hisleri aile bireyleri, arkada?lary, doktoru ile hastanyn tarty?masy önemlidir. Hastanyn hastaly?y ve tedavisi hakkynda mümkün oldu?unca çok ?ey bilmesi hastanyn daha fazla üretici ve hayattan zevk alyr hale gelmesini sa?lar.
**Tedavinin yararly olup olmady?yny nasyl anlayaca?ym?
AntiTRK tedavisi e?er en az yan etki ile saç yolmanyn sykly?yny ve ?iddetini azaltyyorsa tedavi uygundur denilir. AntiTRK ilaçlaryny kullandykça ayny zamanda depresyonu olan hastanyn duygudurumunda da düzelme görülür.
**Tedavinin etkili olmasy için ne kadar süre kullanylmaly?
Ne yazyk ki yan etkiler tedavi ba?ladyktan kysa bir süre sonra görülürken, yararlary iki veya daha fazla haftada görülmeyebilir. Hasta iyile?me göstermeden önce uzun bir zaman geçebilir. Tedavinin yararlary bazen, ortadan kalkacak kadar azalmasyna ra?men, ço?unlukla kalycydyr veya saç yolma uygun doz kullanylyyor gibi görünmesine ra?men ortaya çykar. Bu hastaly?yn ?iddetindeki artma ve azalmalaryn bir i?aretidir.
**AntiTRK tedavisi ne kadar sürer?
Tedavinin uzunlu?u bireylere ba?ly olarak de?i?ir. Saç yolmanyn ?iddetine, tedaviye uyuma, tedavinin etkinli?ine göre karar verilir. Bazy hastalar uzun süreli tedaviden yararlanyrken, bazy hastalar için bu gerekli olmayabilir. Tedavinin gidi?i hastaya özgü biçimde doktor ile düzenlenmelidir.
**E?er ilacy almayy unutursam?
Doz ?emalary farkly oldu?u için hasta almasy gereken dozu unttu?unda doktoruna dany?malydyr.Fazla doz tehlikeli yüksek kan düzeylerine neden olabilir.
**Aldy?ym ilaç dozunu azaltmak veya almamak istersem?
Hasta sadece kendisinin böyle dü?ünmedi?ini bilmeli, ço?u hasta etkili olmady?yny dü?ünerek veya yan etkilerinden dolayy veya ilaca ba?ymly olmayy istemediklerinden ilacy azaltmak, almamak ister. Önemli olan bu ve di?er hislerini belli bir karara varabilmek için doktoru ile tarty?masydyr.
Tedavi sonlandyryldy?ynda hastalar önceki semptom düzeylerine geri dönerler. Bazylary buna ra?men bir süre için iyilik hallerini sürdürebilir. Davrany? tedavisine ba?aryyla katylmy? olan hastalar tedavileri bitse bile iyilik hallerini devam ettirir.
Az fakat yeterli bir doz azaltmasy yararlarda bir kayba neden olmadan yan etkileri azaltyr. Minimum dozun altynda semptomlarda daha kötüle?me görülür ve hastalyk ?iddeti iyile?meden önceki haline geri döner.
**Ylaç tedavisinin yararly olmamasynyn nedenleri nelerdir?
Bir antiTRK ilacy yararly de?ilse 4 neden dü?ünülmeli:
1) Doz ve süre: En çok görülen tedavi yanly?lyklary yetersiz doz ve/veya çok kysa bir süre kullanymdan kaynaklanyr. Ynsanyn canyny sykan yan etkilerin ?iddeti genellikle azalyr ve ilaç birkaç gün tolere edilebilirse ortadan kalkar. AntiTRK ilaçlary belirgin yararly etkileri ortaya çykmadan önce birkaç hafta alynmalydyr.
2) Yanly? tedavi: E?er bir tedavi hastada yararlylyk göstermiyorsa ba?ka bir tedaviye geçmek etkili olabilir. Bunun nedenleri yetersiz anlama, farkly tedavilerin farkly insanlarda yardymcy olmasydyr. Ne yazyk ki hastaly?yn iyile?mesindeki geli?meyi önceden kestirebilmek zordur.
3) Uygun kombinasyon: Bazy hastalar kombine tedaviden yarar görür. Örne?in; e?er klomipramin yan etkilerinden dolayy belli bir dozda kullanylabiliyorsa veya kysmen etkili ise sertralin veya lityum eklenebilir. Birçok olasy kombinasyon
vardyr,bunlary kullanmak tybbi bir uzmanlyk gerektirir.
4) Cevapsyzlar: Bazy hastalaryn neden tybbi tedaviye cevapsyz olduklary açyk de?ildir. Bazylary ilaca ba?langyçta cevap verir fakat sonra saç yolma tekrar ba?lar. E?er bu durum geli?irse ümitsizli?e kapylmamaly. Bazen tedavideki belli bir doz semptomlary kontrol etmede yeterli olabilirken, bir ba?kasynda yeterli olmayabilir. Doktor dozu de?i?tirmeye gereksinim duyabilir. Unutulmamasy gereken ilaç tedavisinin davrany? terapisi ile beraber TRK’nin tedavisindeki iki temel ta? oldu?udur.
**AntiTRK ilaçlaryny nasyl korumalyyym?
Ylaçlar en iyi orijinal belirtilen kaplarynda sycaklyk kayna?yndan,nemden, direkt güne? y?y?yndan uzakta korunmalydyr. Ylaçlar potansiyel zehirleyici maddeler olduklaryndan çocuklardan uzak tutulmalydyr.
**AntiTRK ilaçlary ba?ymlylyk veya aly?kanly?a neden olur mu?
Hayyr. Ba?ymlyly?a neden olabilecek ilaçlar sadece benzodiazepinlerdir. Fakat bunlar TRK tedavisinde seyrek olarak kullanylyrlar.
**AntiTRK ilaçlaryny alyrken ba?ka bir ilaç almak tehlikeli midir?
Pekçok ilaç, antiTRK ilaçlary ile beraber güvenle alynabilir. Fakat bazylary kar?ylykly olarak birbirlerini etkileyerek ciddi yan etkilere neden olabilirler. Bu nedenle antiTRK ilaçlaryndan alyndy?y doktora söylenmelidir. Herhangi bir ba?ka ilaç almadan önce (reçete edilsin veya edilmesin) doktora veya eczacyya bu ilaçlaryn antiTRK ilaçlary ile etkile?ip etkile?meyece?i sorulmalydyr.
AntiTRK ilaçlary ile güvenle kullanylabilecek ilaçlara örnekler: Antibiyotikler,öksürük ve so?ukalgynly?y ilaçlary (uyuklamayy arttyrabilir),aspirin,asetominofen,ibuprofen(lityum düzeylerini arttyrabilir)
**Özel bir diyet alabilir miyim?
Genelde herhangi bir diyet antiTRK tedavisi ile beraber uygulanabilir. Örne?in; dengeli vejeteryan, dü?ük ya?ly ve kolesterollü, yüksek veya dü?ük kalorili diyetler uygulanabilir. Lityum tedavisi alan hastada dü?ük tuzlu bir diyet sorunlara yolaçabilir.
**AntiTRK ilaçlary kalbi etkiler mi?
Normal dozlarda antiTRK ilaçlary güvenlidir.Kalp atymynda bazy küçük de?i?iklikler olabilir fakat genelde çok nadirdir, kan basyncynda ve kalp ritminde bozulma olmaz. 40 ya?yn üstündeki hastalarda veya kalp hastaly?yriski ta?yyanlarda tedaviye ba?lamadan önce dikkatli bir kardiyovasküler inceleme yapylmalydyr.(EKG de çekilmeli)Kalp hastaly?y olan ki?ilerde bu ilaçlarla tedavi syrasynda kalp ritminde de?i?iklikler olabilir.
**Ya?ly hastalarda özel sorunlar var mydyr?
Ya?ly hastalar birçok ilacyn yan etkilerine daha duyarlydyr. AntiTRK ilaçlarynda bu yönden bir ayrycalyk yoktur. Yaygyn olmamakla beraber ya?ly hastalarda daha fazla konfüzyon, ajitasyon veya kalp hyzy/ritminde de?i?iklikler(azalma) görülür. Hastanyn.ailesinin.yakyn dostlarynyn bu olasy yan etkilere kar?y uyanyk olmasy önemlidir. Böylece tam zamanynda verilecek tybbi bir bakym ile, ortaya çykan sorunlar önlenebilir.
**E?er tedaviyi sonlandyryrsam?
Tedaviyi sonlandyrmak isteyen hasta, doktoru ile hemen irtibata geçmelidir. Tedaviyi aniden kesmek iyi bir fikir de?ildir.
**AntiTRK ilaçlary insanda kanser veya tümöre neden olur mu?
Klinik uygulamalarda bu ilaçlaryn insanlarda tümör veya kansere yol açty?y kanytlanmamy?tyr.
**AntiTRK ilaçlary uzun süren yan etkilere sahip midir?
Klomipramin 25 yyly a?kyn zamandyr kullanylmaktadyr ve uzun süreli bir yan etkisi henüz bulunmamy?tyr. Klomipramin ile geli?en geç etkilerin az bir olasylykla kalmasy beklenebilir. Fakat bunlar yyllar geçtikçe azalyr. Fluoksetin ve sertralin yyllardyr kullanylmaktadyr ve çok güvenilir bir ilaç olarak görülmektedir. Lityumun bazy uzun süreli yan etkileri olabilir.
**AntiTRK ilaçlaryny kullanyrken alkol alabilir miyim?
En iyisi doktorun ö?ütlerini sormaktyr.Hastalaryn ço?u dilediklerinde az miktarlarda alkollü içeceklerden alabilir. E?er araba veya makine kullanylacaksa alkol ve antiTRK ilaç kombinasyonu tehlikeli olabilir.
**AntiTRK ilaçlaryny alyrken egzersiz yapabilir miyim?
Düzenli egzersiz yapma tüm ya? gruplaryndaki insanlar için sa?lykly bir aktivitedir. Antidepresan ve aksiyolitik etkileri de olabilir. AntiTRK ilaçlary egzersiz yapylmasyny engellemez. Egzersiz syrasynda ve sonrasynda syvy almak özellikle lityum alan hastalarda önemlidir.
**AntiTRK ilaçlary hastanyn hayatynyn kabul edilebilir düzeylere yeniden geri dönmesine yardymcy olabilir mi?
AntiTRK ilaçlaryny alyrken semptomlar azalyr fakat bu ilaçlar her derde deva da de?illerdir. Saç yolmadan dolayy olu?an ki?isel sorunlar ve kaçynma davrany?y devam edebilir. TRK’ye ba?ly olmayan hayat sorunlary ilaçlar ile düzelmez. Psikoterapi veya di?er yöntemler bazy zorluklaryn üstesinden gelmede yardymcy olabilir.
**Davrany? terapisi mi, di?er bir tedavi mi?
Seçme hakkyna sahip olan hasta ya birisini yada di?erini seçecektir. Bazylary ilaç almayy tercih ederken bazylary yan etkilerinden kaçynmak için ilaç almazlar. Bazylary davrany? terapisini isterken bazylary istenen zaman ve eforu bu i?e yatyrmazlar. En sonunda hastalar davrany? terapisi ile tybbi tedaviye birlikte ba?larlar.Bu kombinasyon en iyi yakla?ymdyr.
Her hasta için ideal olan bir tedavi yoktur. Ne yazyk ki, bazy terapistler kendilerini bir çe?it terapi ile synyrlarlar ve di?erlerini gözönünden ayyryrlar. Usta bir terapist dikkatli bir ?ekilde hastanyn poblemlerine e?ilir, bunlary de?erlendirir,tedaviye yönelik belli bir tutum geli?tirir,uygun kaynaklardan edindi?i bilgilere dayaly önerilerde bulunur.